W jednym z poprzednich odcinków czesko-polskich tłumaczeniowych rozważań na temat głowy wspominaliśmy o skarbach, jakie mogą się kryć w tej części ciała. Hlava to jednak atrybuty nie tylko wewnętrzne – związane bardziej z psychiką i emocjami – ale także to, co jawi się (lub czego brak) na powierzchni głowy. Bohaterem dzisiejszego wpisu są włosy (po czesku vlasy).
W języku czeskim, tak jak i polskim, możemy wskazać kilka interesujących związków frazeologicznych zawierających rzeczownik „głowa” i określających wygląd owłosienia nagłownego. Co ciekawe, większość spośród tych, które udało mi się znaleźć na potrzeby niniejszego artykułu, opisuje pewne mankamenty związane z włosami. Zarówno Czesi, jak i Polacy, wykazali się sporą inwencją w obrazowym przedstawianiu osób niemogących się pochwalić zbyt udaną fryzurą (czy wręcz niemogących się pochwalić żadną fryzurą). Ta kreatywność odzwierciedla się w ustalonych połączeniach wyrazowych, co doceni każdy tłumacz polsko-czeski. W większości przypadków nie musi on wynajdywać koła na nowo – wystarczy, że zajrzy do jednego z kilku dwujęzycznych słowników frazeologicznych (np. tego pod redakcją prof. Teresy Orłoś), gdzie znajdzie odpowiednie czesko-polskie ekwiwalenty takie jak na przykład:
1) Mít hlavu jako vrabčí hnízdo (ewentualnie mít na hlavě vrabčí hnízdo) oznacza „mieć rozwichrzone włosy” i tłumaczy się z czeskiego zazwyczaj jako „mieć szopę na głowie”. Przeciwieństwem bujnej (choćby i pozostającej w nieładzie) czupryny jest jej resztkowa forma, a w skrajnych przypadkach – brak, co wyraża się m.in. w poniższy sposób:
2) Mít na hlavě pět a půl chlupu (względnie – pět a půl vlasu / pár chlupů / tři chlupy) oznacza stan bardzo rzadkiego owłosienia, które po polsku oddalibyśmy najtrafniej jako „Mieć cztery włosy na krzyż”.
3) „Mít hlavu jako koleno” to związek frazeologiczny, który tym razem przetłumaczymy z czeskiego bez udziału wyrazu „głowa” – poprzez bezpośrednie porównanie „Być łysym jak kolano”.
W pewnym wieku włosy tracą swój naturalny kolor, również dla tej sytuacji oba języki przewidziały plastyczne określenie:
4) „Mít hlavu jako padlý sníh” (lub jako stříbro / jako mléko) oznacza „być siwym”, czyli w przekładzie poetyckim „mieć głowę białą jak śnieg” czy też „być białym jak gołąbek” (przykład za „Słownik frazeologiczny czesko-polski” autorstwa Haliny Pietrak Meisner).